Alles over trauma

Trauma en de impact op psyche en het lichaam

Een bewerking van de presentatie die Anne Marsman in 2022 gaf voor Drakentemmers.

In het promotieonderzoek van Anne Marsman (2021) wordt wetenschappelijk aangetoond wat trauma experts al jaren verkondigen. Namelijk dat een trauma zijn sporen achterlaat in het lichaam, en dat dit te meten is via opgebouwde spierspanning. De impact ervan wordt via het lijf ervaren, door een verhoogde stressgevoeligheid en vergrootte reactie op stress. Als er dus iets van stress komt bij iemand die al een trauma heeft meegemaakt, dan is de gevoeligheid daarvoor ook groter. Eerder werd gedacht dat er gewenning optreedt van pijn prikkels, maar dat is dus niet het geval.

Om de cliënt het beste te helpen komt de focus van de behandeling te liggen op het leren omgaan met de spanningen in het lichaam, zelfregulatie is het mooie woord daarvoor. Om niet alleen behandelingen te kiezen waarbij wordt gesproken, maar juist veel meer non-verbaal en lichaamsgericht te werken.

Neurobiologie en polyvagaal theorie

De wetenschap van veiligheid en verbinding wordt het beste omschreven door de polyvagaal theorie van Stephen Porges. Hiermee wordt inzichtelijk wat er nodig is voor mensen om zich veilig te voelen, de verbinding te voelen, verklaard vanuit de hersenen, op neurobiologisch niveau.

We hebben als mens een zenuwstelsel dat we bewust, vrijwillig aansturen en een zenuwstelsel dat onbewust, autonoom wordt aangestuurd. In dit autonome zenuwstelsel wisselen het gaspedaal (sympathisch zenuwstelsel) en het rempedaal (parasympatische zenuwstelsel) elkaar in een gezond systeem flexibel af. Het parasympatische zenuwstelsel wordt aangestuurd door de hersenzenuw nervus vagus. En deze hersenszenuw is opgesplitst in twee banen, de ventrale en de dorsale baan. Vanuit de worden de drie systemen verklaard, wanneer deze worden geactiveerd in het licaam en welk effect dat heeft.

Ventraal vagaal systeem

Dit systeem staat ‘aan’ als er geen dreiging is, als het prettig en rustig is. De mens is dan sociaal betrokken en kan veiligheid en verbinding ervaren. Een beleving van gevaar haalt je uit deze staat.

Sympatisch systeem

Dit systeem staat ‘aan’ bij stress. Stresshormonen cortisol en adrenaline razen door het lichaam. Mensen gaan dan dingen ‘doen’; vechten, vluchten of zich schrap zetten.

Dorsaal vagaal systeem

Dit systeem is het meest primitieve, oude systeem. De reptielen hebben dit systeem ook. Het gaat ‘aan’ bij levensgevaar en grote stress die niet meer te hanteren is. Alleen de hartslag en de ademhaling zijn actief, verder treedt er een immobilisatie op, dissociatie, mensen gaan uit verbinding met de wereld en zichzelf.

De systemen wisselen zich af in milliseconden. Alleen al een onbewuste waarneming van signalen die duiden op onveiligheid of gevaar halen je uit de ventrale staat. Mensen die een onprettige jeugd hebben gehad met gevaar zijn nog gevoeliger voor signalen van onveiligheid. Om jezelf of de ander te reguleren werken het geven van erkenning, troost, een luisterend oor, liefdevolle aanwezigheid, aanraking en spiegeling heel goed. Het is de basis van een veilige hechting. Voor een kind is het essentieel om dit eerst te ontvangen van de ouder. Zo ontwikkelt het zijn eigen vermogen om zijn emoties te reguleren.

“Veiligheid is niet de afwezigheid van gevaar, maar de aanwezigheid van verbinding.”

Wat is trauma?

Trauma deskundige Gabor Maté zegt; “Trauma is niet wat er met je gebeurt, het is wat er in jou gebeurt als een gevolg van wat er met je is gebeurd “. Het gaat er niet om wat er exact is gebeurd. Het is niet de gebeurtenis, maar het gevolg van wat er is gebeurd. Trauma betekent verwonding. Dit biedt tegelijkertijd perspectief op heling. Om te onderzoeken wat er gebeurt in het zenuwstelsel, in het lichaam.

Kenmerken van trauma zijn;

Een overweldigende ervaring waarbij dat wat je ervaart groter is dan je kan dragen;
Onverwachts en onvoorspelbaar, wat de gevoelens van controle verlies en machteloosheid aanwakkert;
Overspoelt zenuwstelsel (dorsaal!). Er komt iets op je af wat nog groter is dan je met vechten, vluchten of bevriezen kan reguleren. Nog veel groter. Er komt veel energie vrij in het lichaam om tot actie over het gaan, maar die energie wordt geblokkeerd, die wordt bevroren. De energie zakt af in het lichaam. Je had bijvoorbeeld weg willen lopen, maar kan kon niet omdat je systeem ‘doorzakt’ naar ‘dorsaal’. Dan blijft er enorm veel energie en beweging zitten die er niet is uit gekomen; onafgemaakte bewegingen en geblokkeerde energie. En daar ontstaan problemen. Dieren ‘trillen’ het van zich af, mensen soms ook. Maar dat kan niet als je in een dorsale staat bent beland;
Het lichaam reageert mee; het hart gaat sneller of langzamer, de ademhaling versnelt, de blaas of darmen kunnen gaan lopen en een misselijk gevoel in je maag ontstaat;
Trauma kan groot zijn, zoals bij oorlog, een ongeluk of misbruik. Maar hoeft niet per definitie levensbedreigend te zijn; de impact met veel stress kan ook zorgen voor een trauma.

Trauma zorgt voor een verbroken verbinding. De verbinding wordt als het ware uit gezet. Dit verlies van contact en/of verbinding kan zijn met jezelf, je lichaam, je gevoel, anderen en of de wereld om je heen. En maakt dat je een gevoel van eenzaamheid ervaart.

Trauma tast het vermogen aan om contact met anderen aan te gaan, doordat patronen van verbinding worden vervangen door patronen van bescherming. Deze overlevingsreacties kunnen zijn:

Fight; vechten, verdedigen
Flight; op de vlucht slaan
Freeze; bevriezen, er zit veel spanning op het lichaam
Follow; volgen, onderwerpen, gehoorzamen
Fawn; pleasen, conflictvermijding
Flop; ineenstorten, immobilisatie. Dit is de passieve vorm van freeze, je wordt slap.

Of je na een gebeurtenis van trauma spreekt hangt onder andere af van:

Jouw persoonlijke mogelijkheden tot dragen/ reguleren/ verwerken. Hoe kleiner je bent, hoe minder mogelijkheden je hebt;
Subjectieve beleving en betekenisgeving. Als je gevoelens van overweldiging en machteloosheid hebt ervaren en je geeft jezelf de schuld, zo van ‘ik heb dit verdiend’, dan is de kans op traumatisering veel groter dan als je een eenmalig ongemak hebt meegemaakt dat zomaar gebeurt, niet persoonlijk is. Het gaat om hoe iemand het heeft beleefd;
De aard en intensiteit van de gebeurtenis of ervaring. Als er sprake is van afhankelijkheid, dan is de impact groter;
Nazorg en steun. Als iemand alleen is, niet geloofd wordt of als er een schuldige wordt aangewezen dan is dat traumatiserend;
Je eerdere ervaringen en veerkracht.

Er kunnen twee soorten trauma worden onderscheiden. Een enkelvoudig trauma; van een schok met een duidelijk voor en na. Een complex of chronisch trauma; met meerdere schokken of schokkend leven. Vooral als dit plaatsvindt in de kinderjaren onder de 10 jaar dan vindt er onveilige hechting plaats. Het gevolg daarvan is dat emoties niet goed kunnen worden gereguleerd. Ook raak je meer gericht op signalen van onveiligheid of gevaar in het contact.

In dit laatste geval word je sympathische zenuwstelsel ‘overactief’. Je voelt dat door hyperalert te zijn, schrikachtig, gespannen of een slechte concentratie. Ook kunnen er lichamelijke klachten optreden zoals huidproblemen; de constante stress en prikkeling in het lijf zorgen dan voor ontstekingen. Ook kan je denken aan darm-, blaas- of maagproblemen.

Een hyperfocus op gevaar, vervorming van je gevoel van veiligheid, komt ook voor. Iemand is dan zo bezig met gevaar dat het niet lukt om veiligheid te ervaren. Sommige mensen ontwikkelen een overgevoeligheid voor prikkels zoals geluid, licht, aanraking of textuur. Dat is een gevolg van de dingen die je ten tijde van trauma hebt meegenomen, je systeem raakt daar op gefocust.

Er is een deregulatie in het lichaam ontstaan;

Het gevoel, gedrag of gedachten zijn verstoord. Iemand heeft veel, heftige gevoelens of geen gevoel. In het gedrag zie je impulscontrole of overlevingsgedrag. Of er zijn veel negatieve gedachten of beelden die zich opdringen, iemand wordt snel afgeleid of heeft een wazig hoofd;
Onvermogen om de emoties en lichaamssensaties te (ver)dragen. Deze weer ervaren kunnen opnieuw traumabronnen zijn;
Iemand komt vast te zitten in overlevingsreacties;
Hoe vaker je de weg volgt naar het dorsaal of sympathisch systeem, hoe sneller je er komt;
De zelfregulatie wordt verstoord. Mensen kunnen dwangmatig, repetitief of destructief gedrag ontwikkelen. Mensen proberen dan op een ‘ongezonde’ manier de spanningen die ze ervaren af te laten nemen. Dat lukt helaas maar even.

Dit beeld “The big head’ van Leeroy geeft de ervaring weer van mensen met trauma. Ze leven in hun hoofd, bestaan vooral daar en de rest bungelt er maar aan. In de GGZ ligt de focus vooral op het hoofd en het lijf wordt vaak vergeten. Belangrijk is het om juist daar aandacht aan te besteden. Aan de herinnering van trauma in het lijf. Want deze kan zich tonen door beelden die zich opdringen, geluid, geuren, lichaamssensaties, fysieke pijn en verkramping, verdoving of verlamming van spieren. De herinnering is lijfelijk geworden.

Waarom lichaamsgericht werken?

Omdat trauma lichamelijk is. Het wordt lichamelijk beleefd en de nalatenschap is dat ook. Ook al kunnen mensen dat niet zo onder woorden brengen. Het verstoort de relaties met het lichaam en lichamelijke processen. Zonder je lichaam te voelen kun je je emoties niet voelen. De weg naar herstel is die van grip krijgen op de eigen lichamelijke beleving door te leren om je emoties te reguleren, daar helpt de psycholoog/ coach je bij. Je gaat als het ware leren om de ladder omhoog te beklimmen, vanuit het dorsaal systeem via het sympathische systeem naar het ventraal systeem te komen. De beweging, het mobiliseren, wordt toegevoegd. Dat moet via het lichaam. Ook omdat trauma leidt tot woordenloosheid is aanvullende non verbale behandeling nodig.

Trauma en woordenloosheid

Op het moment dat er traumatische stress plaatsvindt hapert het brein. Het spraakcentrum en de prefrontale cortex (het denken) gaan offline, die werken niet meer. Daarom lukt het niet om erover te praten. Alleen gefragmenteerde stukjes of non-verbale stukjes worden opgeslagen. Daardoor kan iemand geen coherent verhaal erover vertellen of zijn gevoelens verwoorden. Vaak is er ook sprake van intense schuld of schaamte gevoelens en loyaliteitsconflicten. Belangrijk is om niet het verhaal centraal te stellen, maar wat er in iemand gebeurt.

Aanbevolen methodes zijn:

Sensory motor psychotherapie
Somatic Experiencing
Hypnotherapie
Trauma informed Yoga
Trauma Releasing Exercises
Lichaamsgerichte traumatherapie
Psychomotorische therapie en dans/ spel/dram/muziektherapie die uitgaan van de ervaring, betekenisgeving.

Het helpt om te snappen wat trauma is en wanneer die alarmbel afgaat. En om vanuit de chaos de weg terug te vinden naar de kalmte. Vraag je niet af wat er mis is met mij, maar wat is er gebeurd in mij?

Wat kan je nog meer zelf doen om jezelf te reguleren bij stress?

Kijk om je heen en train je vermogen om veiligheid waar te nemen;
Doe ademhalingsoefeningen, wandelen, yoga, zingen, neuriën, muziek maken;
Beweeg rustig, met rustige bewegingen in het lijf;
Schakel hulpbronnen in. Je kan jezelf daarvoor afvragen wat dingen zijn die je een rustig gevoel geven. Een steen of bepaald liedje bijvoorbeeld;
Zoek contact en maak verbinding, doe het samen!

EMDR en trauma

Mensen maken ingrijpende gebeurtenissen mee in hun leven. De mens beschikt gelukkig over een enorme veerkracht en zelfhelend vermogen om hier mee om te gaan. Dat natuurlijk herstellend vermogen van het lichaam zorgt ervoor dat je erna weer je gewone leven kan hervatten.

Alleen soms lukt dat minder goed en zorgt de gebeurtenis ervoor dat je situaties gaat vermijden. Of dat je her belevenissen hebt die terug te voeren zijn naar die gebeurtenis. Er zijn dan beelden die zich soms vrijwel dagelijks aan je opdringen. Pas als je 6 weken na de ingrijpende gebeurtenis nog steeds lichamelijke klachten hebt en je lichaam niet is hersteld kan het zijn dat je last hebt van PTSS, Post Traumatische Stress Stoornis. Het trauma is dan in het lichaam gaan zitten. Het lichaam reageert op prikkels die lijken op de traumatische gebeurtenissen met dezelfde heftigheid als toen het gebeurde. Die kunnen je als het ware ‘overspoelen’. Een ander criterium is dat je negatief over jezelf bent gaan denken en situaties bent gaan vermijden.

Er zijn verschillende manieren die het zelfhelend vermogen van het lichaam stimuleren om die verwerking alsnog in gang te zetten. Omdat trauma’s die in het lichaam zitten moeilijk onder woorden zijn te brengen werken de reguliere ‘praat’ therapieën niet altijd even goed. Een combinatie van ‘praten’ met een behandeling die het lichaam activeert is wel effectief. Trauma experts raden hiervoor onder andere aan lichaamsgerichte methodes, yoga, mindfullness, systemisch werk en Sensory Motor Psychotherapie. Een andere manier die wetenschappelijk bewezen is (in combinatie met cognitieve gedragstherapie) is EMDR. Deze methode wordt ingezet als er concrete beelden zijn van de ervaring.

EMDR is een Eye Movement Desensitisation and Reprocessing therapie. Na EMDR behandeling voldoen 60% van de volwassenen niet meer aan de criteria van PTSS. Het trauma wordt opgeroepen en tijdens het praten daarover maak je actieve oogbewegingen.

Hoe het precies werkt is nog niet helemaal duidelijk. Er zijn twee verklaringen mogelijk.

Het werkgeheugen wordt overbelast door de combinatie van het praten en de oogbewegingen. Daardoor wordt het trauma anders opgeslagen en verdwijnt de spanning. Maar de meest aannemelijke verklaring komt van de ontdekker van EMDR mevrouw Shapiro. Zij stelt dat het zelfhelend vermogen van het lichaam in gang wordt gezet door de oogbewegingen. Helpende en niet-helpende (traumatische) gedachten worden aan elkaar gekoppeld in de hersenen. Daardoor komt er minder lading op de emoties en word je minder overspoeld door de spanningen.

Het doel van EMDR is drieledig. Tijdens de herinnering aan het trauma;

nemen jouw spanningen en emoties af, ze overspoelen je niet meer;
denk je positiever, meer helpend over jezelf;
je gaat die dingen weer doen die belangrijk voor je zijn en die je eerder vermeed.

Meestal zijn 2 tot 3 sessies afdoende. Na de behandeling kan je je erg moe voelen. Gun jezelf dan rust want je hersenen zijn heel actief bezig geweest met herstel.

Post traumatische groei

Als je tegenspoed hebt in het leven heeft dat impact. Maar hoe groot en hoe erg, dat is maar de vraag. Het gevoel gebroken te zijn hoeft niet je hele leven lang te duren. Je kan van trauma, mits er genoeg empathie voor en heling van het lijden is, zelfs veerkrachtiger worden en er een nieuwe levensinvulling aan ontlenen. Fredrike Bannink heeft veel gepubliceerd over floreren na trauma. De term daarvoor is “post traumatische groei’ of ‘verrijking’. Voor mij en mijn cliënten een ontzettend inspirerende manier van omgaan met tegenspoed. Dit stuk is een bewerking van haar artikel “Floreren na trauma” uit 2018. Maar eerst wat achtergrond over het begrip trauma.

Uitleg trauma

Het woord ‘trauma’ betekent ‘wond’ in het Grieks. Het duidt op lichamelijk letsel, psychische schok of ernstig lijden als gevolg van de traumatische ervaring. Een zeer groot percentage van mensen maakt in het leven een trauma mee. Maar de meeste mensen worden er juist veerkrachtiger van en ontwikkelen geen posttraumatische stressstoornis (PTSS). Symptomen van PTSS zijn herbelevingen, vermijdingsgedrag en verhoogde waakzaamheid. Het lichaam herstelt zich normaal gesproken vanzelf van de gebeurtenis. Maar als iemand na 6 maanden nog steeds lichamelijke klachten heeft kan dit op PTSS duiden.

Trauma ontstaat na blootgesteld te zijn aan een feitelijke of dreigende dood, ernstige verwondingen of andere bedreiging van de lichamelijke integriteit. Maar het meemaken van een ongeluk of ruzie, of iets dat niet per definitie levensbedreigend hoeft te zijn, kan ook een grote impact hebben met stress. Toch is geen enkele gebeurtenis universeel traumatisch. Alleen als de gebeurtenis disproportioneel bleek ten opzichte van de context waarin het gebeurde.

Post traumatische groei

Weten en het inzetten van jouw sterke kanten, competenties en hulpbronnen die je hebt helpt om te komen tot verrijking of posttraumatische groei. Dat betekent een hoger functioneringsniveau bereiken dan dat je voor de traumatische ervaring had. Een positieve verandering in gang zetten dus, als gevolg van de worsteling met de traumatische ervaring. Uiteraard blijft het belangrijk dat er vanuit je omgeving hulp en empathie voor de pijn en het lijden is. Dan kan het negatieve en het positieve naast elkaar gaan staan. Op deze vijf gebieden merken mensen als ze te maken hebben gehad met tegenspoed dat ze gegroeid zijn:

Hernieuwde waardering voor het leven
Toegenomen persoonlijke kracht
Ontdekken van en handelen naar nieuwe mogelijkheden
Verbeterde sociale relaties
Spirituele verdieping

Mensen die PTG ervaren vertellen dat ze hebben geleerd om te waarderen wat ze hebben, hun gevoel voor goed of slecht, blijheid of verdriet heeft zich verdiept, of ze maken zich niet meer druk over onbelangrijke dingen.

Het helpt om jezelf in plaats van als ‘slachtoffer’ van de gebeurtenis juist als ‘overlevende’ te zien. Maar vanuit die overlevende positie kan je niet ten volle van het leven genieten, het zorgt eerder voor somberheid en matheid. Een derde mogelijkheid is om jezelf te zien als ‘bloeier’, iemand die floreert. Het trauma bepaalt je dan niet meer en is alleen een deel van wie je bent. Je kan jezelf de vraag stellen; “Hoe zal ik weten dat ik me springlevend voel?”

Ook helpt het schrijven van therapeutische brieven. Of om mentaal te reizen in de tijd; ons zo alternatieve, betere, realiteiten voor te stellen en erin geloven dat we die ook kunnen bereiken. Zoals wat je best mogelijk zelf is of jouw gewenste toekomst. Deze toekomstbeelden geven ons een gevoel van controle over ons leven, optimisme en helpen om in het hier en nu tot actie over te gaan. Ze maken ook gebruik van jouw innerlijke wijsheid, je kent de oplossing voor je probleem meestal al, alleen weet je vaak (nog) niet dat je die al kent.

Voor een deel van ons is het dus mogelijk om te floreren na een traumatische ervaring door de manier hoe we ermee omgaan. En het trauma niet langer jou als persoon en je leven te laten bepalen, maar een aanvulling of verrijking te laten zijn.

Vragen?

📞 0655340734

info@reijsconsult.nl